Onlangs zag ik de film 'Lord of War'. Nicolas Cage speelt op een grandioze manier een wapenhandelaar Yuri Orlof die zich van nul opwerkt tot een van de grote spelers op de wereldmarkt door goed gebruik te maken van de mogelijkheden die zich voordoen na het stoppen van de koude oorlog.
Wat me vooral trof aan de film was het voortdurende gevecht tussen ethiek en pragmatiek wat erg mooi tot uiting kwam toen zijn broer die voor het eerst bij een van de deals aanwezig is, een deal wil stoppen omdat hij ziet wat er met de wapens gaat gebeuren. Een tentenkamp met vluchtelingen zal uitgemoord worden. Yuri (Cage) zegt dan als antwoord op de pogingen van zijn broer Vitaly om hem te laten stoppen met de deal: " Vitaly, it' s not our war".
Het thema, in hoeverre ben je verantwoordelijk voor de foute daden van iemand anders, komt voortdurend terug in de film en maakt het tot een drama waarin iedereen zichzelf kan herkennen. Zoals de zin die Yuri tegen zijn vrouw zegt: “Als ik stop gaat de oorlog gewoon door en dan is er onmiddellijk een ander die het overneemt.” Waarop zijn vrouw zegt: “Dan heb jij tenminste de juiste keuze gemaakt.”
Maakt Yuri een foute keuze? Of maakt hij gewoon slim gebruik van een situatie die zich toch voordoet. Zou de juiste keuze, als er een is, van Yuri iets uitmaken?
In de film gaat het om miljoenen doden die Yuri mogelijk maakt maar net zo goed toegeschreven kunnen worden aan de soldaten die de bevelen uitvoeren of de machthebbers die de beslissingen nemen. Zou de juiste keuze, als het dat is, van Yuri daarin iets uitgemaakt hebben behalve voor de gemoedsrust van zijn vrouw?
Na de film moest ik denken aan een situatie die me heel lang is bijgebleven. Mijn moeder begon na haar scheiding van mijn vader te roken. Wij, de kinderen waren daar fel op tegen. Het was niet gezond, het bedierf de lucht in huis voor ons, en dan zeker niet onder het eten!
Op een dag vroeg mijn moeder me een pakje sigaretten te halen bij de kruidenier om de hoek. Ik viel stil. Ik wilde graag een boodschap voor mijn moeder doen maar iets waar ik haar de dood mee injoeg? Een paar seconden lang wist ik niet wat ik moest zeggen. Ik legde haar vervolgens mijn dilemma uit wat ze tot mijn opluchting kon begrijpen. Ik hoefde geen sigaretten te gaan halen.
Het heeft vele jaren geduurd voordat ik dat anders kon zien. Dat ik van zo' n vraag geen punt meer maakte. Het is haar eigen verantwoordelijkheid. Het is niet mijn oorlog. Nu zou ik gewoon het pakje zijn gaan halen. Overigens is mijn moeder ondertussen 86 dus met dat de dood injagen valt het wel mee. Oké, dat is geen argument, maar het helpt wel 🙂
Maar met mijn meer pragmatische instelling is het probleem niet opgelost. Wat is beter? De ander helpen of je ethische gevoel volgen?
Neem de situatie op straat als een junk je om een paar euro vraagt. Moet je hem helpen bij zijn verslaving die hem de dood gaat injagen? Nee dus. Of help je de mens in zijn verlangen. Ja dus. Bovendien is hij dan des te eerder dood en is het probleem zowel voor hem als voor anderen opgelost. Maar anderzijds: als ik zijn verslaving voedt dan hou ik zijn verslaving in stand en dat zorgt ervoor dat hij misschien gaat stelen. Ben ik daar voor verantwoordelijk? Jongens wat een dilemma's.
Heel duidelijk komt dit probleem ook terug bij de dronken man die na een drinkgelag zijn vrouw en kinderen slaat. Staat die vrouw dat toe en kookt ze daarna gewoon weer voor hem dan houdt ze een slecht gedrag in stand. Co-gedrag noemen we dat. Co-operatief. En de instellingen voor de opvang van slachtoffers van deze mannen zijn het helemaal met elkaar eens: zo gauw mogelijk weg bij zo'n man. Niet meewerken aan zijn verslaving want daardoor ben je mede-verantwoordelijke voor het slaan van zijn kinderen. Als iedereen dat zou doen, zeggen ze, dan zou het probleem veel sneller opgelost zijn.
In de laatste zin gaat het om het woordje 'iedereen'. Als iedereen het zou doen. Laten we terug gaan naar Yuri. Als hij de keuze zou maken om geen wapens meer te verhandelen en ook niemand anders dat meer zou willen doen dan zou dat deel van het wapen-probleem en zelfs oorlog-probleem, snel opgelost zijn.
Het wapen-probleem is een duidelijk probleem, mensen massaal doden is voor de meeste mensen geen goed idee. Maar waarom koop ik tegenwoordig dan wel dat pakje sigaretten voor mijn moeder? Dat heeft te maken met de keuzes die we als samenleving maken. Natuurlijk is het beter als ik dat pakje niet voor haar haal. Dat niemand dat voor haar haalt en dat niemand het aan haar verkoopt. Maar zo ver zijn we als samenleving nog niet. Mijn keuze gaat maatschappelijk gezien te ver. Maar Yuri's keuze wordt maatschappelijk gezien al door grote groepen afgekeurd. Vandaar dat we het als dilemma beginnen te zien.
De volgende situatie laat zien hoe die ontwikkeling in maatschappelijke keuzes in kleine stappen in zijn werk gaat. Op Bali kom ik vaak kleine kinderen op kruispunten tegen die staan te bedelen. Een goed iemand geeft dan toch? En wat heb je altijd bij je: kleingeld.
Fout. Het blijkt dat er mensen zijn, zowel particulieren als vanuit de regering, die de kinderen van de straat halen en ze les geven. Daar lopen de kinderen weg omdat ze gewend zijn op straat geld te krijgen waar ze sigaretten en chocola voor kunnen kopen, iets waar we het als samenleving bij kinderen over het algemeen niet mee eens zijn. Als je geld geeft ben je mede-verantwoordelijk voor de verslaving van die kinderen ook al weet je dat niet. Nu hangen op veel plekken op Bali aanplakbiljetten die de mensen adviseren niets te geven. Ik geef fruit als ik het bij me heb, iets wat verder weinig kwaad kan. Deze situatie is een voorbeeld van waar we als samenleving nog iets moeten leren. Iedereen is het eens over de juiste manier van handelen maar je moet wel goed geïnformeerd zijn over wat het juiste gedrag met de juiste consequenties is. En dat is een proces van bewustwording. Is het zover dat genoeg mensen het snappen dan doet iedereen het vanzelf en is dat deel van het probleem opgelost.
Terug naar de sigaret. De keus als samenleving voor wel of geen sigaretten roken in het openbaar is een mooi voorbeeld van hoe langzaam zo'n verschuiving gaat en hoeveel tegenwerking er is. In het geval van mijn moeder zijn we het, als samenleving, erover eens dat roken ongezond is. Dus mijn moeder weer wat de consequenties zijn en neemt die verantwoordelijkheid. Dat stapje hebben we al genomen. Maar de volgende stap, dat niemand nog sigaretten koopt, zal, maatschappelijk gezien, nog wel even op zich laten wachten.
Nog een mooi voorbeeld waar we het als samenleving wel al geleerd hebben is het 'Gij zult niet helen'. Als je kunt weten of concluderen dat de goederen die iemand je aanbiedt gestolen zijn, ben je strafbaar als je ze aanneemt. Je bent een 'heler'. Je hebt niets fouts gedaan maar je bent dan verantwoordelijk voor het in stand houden van diefstal. Helen gebeurt natuurlijk toch maar als je voor de keuze staat dan weet je tenminste wat de juiste keuze is en welk risico je loopt.
Je kunt Yuri Orlov met dezelfde redenering ook als strafbaar beschouwen. Je kunt als heler, net als Yuri, natuurlijk zeggen: 'Ja maar ik heb het niet gestolen! Het is niet mijn diefstal! En 'als ik het niet koop, koopt een ander het'. Maar het verbod is terecht en het werkt wel. Veel mensen die wel gekocht zouden hebben, kopen niet omdat ze het verbod begrijpen of er in elk geval bang voor zijn.
Het probleem met 'Lord of War' is dat we als samenleving nog niet zo ver zijn dat we wapengeweld afwijzen. Regeringen doen er aan mee. Soldaten doen er aan mee. Families van soldaten doen er aan mee. Weiger jij dienst? Geen probleem, er zijn duizenden anderen die wel blind willen gehoorzamen. En dat is dan al een gevorderd standpunt: het willen erkennen van gewetensbezwaarden. In sommige landen gaat zo iemand voor het vuurpeloton.
In wezen komt deze keuze in alle situaties van ons leven terug. Als we kinderen opvoeden is er altijd die strijd tussen vrijheid, de natuurlijke staat van de mens en de regels en de gevaren van de maatschappij. Voeden we ze verkeerd op dan zijn we mede-verantwoordelijk voor de fouten die ze later gaan maken. Om ze goed op te voeden echter moeten we ze leren gehoorzamen aan dingen waar ze het niet mee eens zijn. Weg vrijheid.
Bij vrijwel elke aankoop die we doen kiezen we voor het steunen van de betreffende productielijn die wel of niet de aarde vervuilt, die wel of niet bijdraagt aan het broeikaseffect. Kiezen we een bepaalde bank dan steunen we de wapenhandel en foute regimes.
Onze keuzes als samenleving verschuiven steeds. We weten steeds beter wat wel en wat niet goed voor de aarde en onszelf is. Er zijn mensen die daarin voorop lopen, die niet die sigaretten voor hun moeder willen kopen en mensen die achter liggen en dat gestolen wapen rustig afnemen. Iedereen moet zijn eigen keuzes maken, zijn eigen grenzen leren kennen en aangeven. Er zijn geen absoluut goede en foute keuzes.
De keus van Yuri zal in de komende jaren als wereld gemaakt moeten worden. Stop die wapenhandel. Stop die wapenproductie. Niemand moet daar nog aan mee doen. Als er alleen nog maar een leger van de Verenigde Naties over is om landen hun illegale wapens af te nemen, dan is het gauw afgelopen met die oorlogen.
Maar voordat er geen sigaretten meer verkocht worden en kinderen niet meer voor zo'n dilemma komen te staan en de enige keus voor een soldaat is het dienst nemen in het vredesleger van de VN, dat zal nog wel even op zich laten wachten.